Τον τελευταίο καιρό κάνει εργασίες στο σπίτι του στο Γκλεν Μπέρνι του Μέριλαντ. Για την ακρίβεια, ο Σπαρτιάτης στην καταγωγή 72χρονος κ. Ηλίας Κωνσταντόπουλος έχει βαλθεί μεταξύ άλλων, αφού είναι πραγματικά αεικίνητος, να φτιάξει τη στέγη της οικίας του. Φορά ρούχα εργασίας, κρατά τα εργαλεία του και καρφώνει και σκαρφαλώνει με περισσή άνεση. Θα μου πείτε, τι το περίεργο σε όλα αυτά, αφού πολλοί άνθρωποι συνεχίζουν να είναι δραστήριοι και με το παραπάνω στην ηλικία τού ήρωά μας. Θα σας απαντήσω ότι το περίεργο είναι ότι ο άνθρωπος αυτός ως πριν από δύο χρόνια ήταν σχεδόν τυφλός! Σήμερα αποτελεί μέλος ενός πολύ κλειστού κλαμπ – αριθμεί μόλις 30 μέλη παγκοσμίως – ασθενών με μελαγχρωστική αμφιβληστροειδοπάθεια στους οποίους έχει τοποθετηθεί ένα «βιονικό μάτι» με το όνομα του μυθικού γίγαντα Αργου που με τα 100 μάτια του έβλεπε τα πάντα. Ο κ. Κωνσταντόπουλος, ο οποίος είναι μέχρι στιγμής ο μόνος Ελληνας στη Γη με το εμφύτευμα Argus II όπως ονομάζεται – πρόκειται για την πρώτη εμφυτεύσιμη συσκευή παγκοσμίως που έλαβε έγκριση εντός της ΕΕ για αντιμετώπιση της τύφλωσης, ενώ αναμένεται και αντίστοιχη έγκριση στις ΗΠΑ – μιλά στο «Βήμα» για μια χούφτα ηλεκτρόδια που του άλλαξαν τη ζωή, για την πίστη στην τεχνολογία και για την ελπίδα που, όπως ο ίδιος λέει, «πεθαίνει τελευταία». Το σίγουρο είναι ότι τα λόγια αυτού του ανθρώπου σε συνδυασμό με τις υποσχέσεις της επιστήμης… γεννούν φωτεινές ελπίδες σε εκατομμύρια άτομα που βυθίζονται στο σκοτάδι λόγω ανίατων νόσων των οφθαλμών.
Χάρη στο πρωτοποριακό εμφύτευμα ο κ. Κωνσταντόπουλος τώρα μπορεί να κάνει εργασίες με άνεση ακόμη και στη στέγη του σπιτιού του
Ο κ. Κωνσταντόπουλος, ένας άκρως θετικός άνθρωπος, όπως είναι όλοι όσοι έχουν μάθει να παλεύουν με εμπόδια-«γίγαντες» στη ζωή τους και να συνεχίζουν, βρίσκεται στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Οπως ο ίδιος μας αφηγείται, ένα ζευγάρι γυαλιά με μια κάμερα και ένας επεξεργαστής που κρέμεται στη ζώνη του του παρέχουν πλέον την ελευθερία κινήσεων που πριν του έλειπε – για παράδειγμα μπόρεσε άνετα να μετακινηθεί από τον κήπο όπου βρισκόταν όταν χτύπησε το τηλέφωνο ως το εσωτερικό του σπιτιού για να μου μιλήσει. Μου ζητεί ακόμη και τον τηλεφωνικό αριθμό μου και τον καταγράφει σε ένα χαρτί! Ολα αυτά θα έμοιαζαν αδύνατα πριν από δύο χρόνια, προτού υποβληθεί στην επέμβαση τοποθέτησης του μικροσκοπικού εμφυτεύματος Argus II που έφερε μια «γιγαντιαία» αλλαγή στην καθημερινότητά του.
Ποιά είναι η ανίατη ασθένεια
Ο κ. Ηλίας Κωνσταντόπουλος ευτυχής με την εγγονή του
Αλλα ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο 72χρονος σήμερα ασθενής διαγνώστηκε πριν από 30 χρόνια με μελαγχρωστική αμφιβληστροειδοπάθεια, μια σχετικώς σπάνια γενετική, εκφυλιστική και ανίατη νόσο των οφθαλμών, η οποία «πλήττει» περίπου έναν στους 4.000 ανθρώπους. Στη συγκεκριμένη ασθένεια οι φωτοϋποδοχείς (ραβδία και κωνία) του αμφιβληστροειδούς χιτώνα του ματιού πεθαίνουν. Καθώς ο αμφιβληστροειδής σταδιακά εκφυλίζεται χάνει την ικανότητα μετάδοσης εικόνων στον εγκέφαλο με αποτέλεσμα την απώλεια της όρασης. «Αρχισα να μη βλέπω καλά ήδη από τα 42 χρόνια μου, αλλά έλεγα στον εαυτό μου ότι “ου γαρ έρχεται μόνον”». Αποφάσισα όμως να επισκεφθώ οφθαλμίατρο. Ο γιατρός μού ζήτησε να καρφώσω το βλέμμα μου στον τοίχο και να ανοίξω τα χέρια μου σε έκταση. Με ρώτησε εάν μπορώ να τα δω. Απάντησα “όχι”. Τότε μου ζήτησε να αρχίσω να φέρνω τα χέρια μου σιγά-σιγά μπροστά, στο ύψος του στέρνου μου. Κατάφερα να τα δω όταν βρίσκονταν πλέον σχεδόν στο κέντρο του κορμού μου. Δεν χρειάστηκε τίποτα περισσότερο. Ο γιατρός κατάλαβε αμέσως την πάθησή μου και με παρέπεμψε σε ειδικούς στο Τζονς Χόπκινς.Αρχές του 1982 ξεκίνησα τις επισκέψεις στο νοσοκομείο».
Επισκέψεις που συνεχίστηκαν επί δεκαετίες. «Καθώς δεν υπάρχει θεραπευτική προσέγγιση για αυτή την ασθένεια που σταδιακά στερεί την περιφερική όραση, η μόνη λύση ήταν η συχνή παρακολούθηση της κατάστασης» σημειώνει ο ασθενής. Η επιδείνωση της νόσου ήταν αργή. Ο κύριος Κωνσταντόπουλος επί περίπου μία δεκαετία από τη στιγμή της διάγνωσης οδηγούσε – κάνοντας μάλιστα πολύ μεγάλες αποστάσεις – και εργαζόταν ως ηλεκτρονικός. «Συνέχιζα να πηγαίνω στο Τζονς Χόπκινς συνήθως δύο φορές τον χρόνο για εξέταση». Και έτσι ο χρόνος πέρασε, στερώντας σταδιακά από τον ασθενή το πολύτιμο φως του.
Η μεγάλη απόφαση
Οπως ο ίδιος περιγράφει έφθασε το 2009, οπότε και συμπλήρωσε 27 συναπτά έτη επισκέψεων για παρακολούθηση στο συγκεκριμένο νοσοκομείο. «Εως τότε η όρασή μου είχε εξασθενήσει σημαντικά. Μπορούσα πλέον να διαβάσω μία-δύο λέξεις ή ένα τηλέφωνο έπειτα από κόπο και ώρα». Τότε έγινε η πρόταση στον κ. Κωνσταντόπουλο να συμμετάσχει στη μελέτη που διεξαγόταν στο Τζονς Χόπκινς σχετικά με το Argus II _ σε περίπτωση βέβαια που οι ειδικές εξετάσεις έδειχναν ότι πληροί τις προϋποθέσεις. «Δεν το σκέφτηκα δεύτερη φορά.Οι γιατροί και το προσωπικό του νοσοκομείου αποτελούσαν τη δεύτερη οικογένειά μου και τους είχα πλήρη εμπιστοσύνη».
Μετά τη διεξαγωγή των απαραίτητων εξετάσεων από τις οποίες κρίθηκε ότι ο ασθενής ήταν κατάλληλος για την επέμβαση, το καλοκαίρι του 2009 τοποθετήθηκε στον κ. Κωνσταντόπουλο το εμφύτευμα κατά τη διάρκεια μιας τρίωρης διαδικασίας. «Δεν είχα κανέναν φόβο. Οταν ξύπνησα από τη νάρκωση δεν ένιωθα τίποτα, είχα μόνο ένα επίθεμα στο δεξί μου μάτι. Δύο ώρες αργότερα όταν επέστρεψα σπίτι μου αφαίρεσα το επίθεμα και ήταν σαν να μην είχα μπει στο χειρουργείο. Δεν εμφάνισα καμία επιπλοκή».
Πέντε συνολικά ασθενείς του Τζονς Χόπκινς φορούν αυτή τη στιγμή το Argus II, εξηγεί στο «Βήμα» ένας εκ των θεραπόντων ιατρών του κ. Κωνσταντόπουλου, ο αναπληρωτής καθηγητής Οφθαλμολογίας Ζιλέν Ντανιελί. «Η δοκιμή ξεκίνησε το 2007 και οι συμμετέχοντες σε αυτή είχαν χάσει όλη τη χρήσιμη όρασή τους. Εβλεπαν μόνο ελάχιστο φως».
Πώς λειτουργεί το Argus II
Ο αναπληρωτής καθηγητής Οφθαλμολογίας
στο Τζονς Χόπκινς Ζιλέν Ντανιελί
Ο τεχνητός αμφιβληστροειδής ήλθε για να φωτίσει λίγο περισσότερο τη ζωή αυτών των ανθρώπων. Πώς λειτουργεί όμως το Argus II; Ο καθηγητής αναφέρει ότι η φιλοσοφία του βασίζεται στο γεγονός ότι, αν και στη μελαγχρωστική αμφιβληστροειδοπάθεια οι φωτοϋποδοχείς του αμφιβληστροειδούς εξαφανίζονται, τα δευτερεύοντα κύτταρα του χιτώνα παραμένουν ενεργά και υγιή. «Το συγκεκριμένο εμφύτευμα μοιάζει πολύ με τα κοχλιακά εμφυτεύματα που τοποθετούνται σε άτομα με κώφωση. Τόσο τα κοχλιακά εμφυτεύματα όσο και το εμφύτευμα του αμφιβληστροειδούς ανήκουν στο πεδίο της νευροτροποποίησης, μέσω της οποίας ενεργοποιείται ο εγκέφαλος, το νευρικό σύστημα ή ο νωτιαίος μυελός ανάλογα με το τι θέλουν οι γιατροί να επιτύχουν κάθε φορά».
Ο δρ Ντανιελί εξηγεί ότι τα εμφυτεύματα στο αφτί λειτουργούν λαμβάνοντας τα ηχητικά σήματα μέσω μικροσκοπικών μικροφώνων και μετατρέποντας τα σήματα αυτά σε ηλεκτρικούς παλμούς, οι οποίοι αποστέλλονται σε ηλεκτρόδια που είναι εμφυτευμένα στον ασθενή. Τα ηλεκτρόδια συλλέγουν τους παλμούς και τους αποστέλλουν στο ακουστικό νεύρο. Το «βιονικό μάτι» λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο. Μια μικροσκοπική κάμερα που βρίσκεται στα ειδικά γυαλιά που φορά ο ασθενής συλλαμβάνει τις εικόνες και τις μετατρέπει σε ηλεκτρικά σήματα. Τα σήματα αποστέλλονται σε μια συστοιχία ηλεκτροδίων η οποία έχει εμφυτευθεί επάνω στον αμφιβληστροειδή του ασθενούς. Τα οπτικά σήματα «ταξιδεύουν» στο οπτικό νεύρο και στη συνέχεια στον εγκέφαλο έχοντας προηγουμένως περάσει από μια ειδική μικρή συσκευή επεξεργασίας που φορά ο ασθενής στη ζώνη του (Vision Processing Unit, VPU) και η οποία δουλεύει με μπαταρία. «Μπορεί τα ραβδία και τα κωνία των ασθενών να έχουν καταστραφεί, ωστόσο εμείς ενεργοποιούμε τα δευτερεύοντα κύτταρα του αμφιβληστροειδούς τα οποία παρέχουν, έστω και μειωμένη, όραση στους ασθενείς».
Η όλη διαδικασία της εμφύτευσης δεν είναι ιδιαιτέρως δύσκολη, σύμφωνα με τον καθηγητή Ντανιελί, και μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με τις επεμβάσεις που γίνονται σήμερα ευρέως σε περιπτώσεις ασθενών με αποκόλληση του αμφιβληστροειδούς. Η επέμβαση διεξάγεται ενώ ο ασθενής βρίσκεται υπό ελαφρά αναισθησία και διαρκεί δύο ως τέσσερις ώρες. Οι όποιες επιπλοκές έχουν εμφανιστεί μέχρι στιγμής από την επέμβαση είναι ήσσονος σημασίας και αναστρέψιμες.
Η εκπαίδευση
Μετά την εμφύτευση ακολουθεί ένα διάστημα προσαρμογών του συστήματος το οποίο διαρκεί μερικές εβδομάδες. Οι γιατροί χρειάζεται να ρυθμίσουν την κατάλληλη ένταση του ρεύματος που θα διαρρέει τα ηλεκτρόδια και να προχωρήσουν και σε κάποιες άλλες ρυθμίσεις πριν η κάμερα τεθεί σε λειτουργία. Μόλις η κάμερα είναι πλέον στο «on» οι ασθενείς βλέπουν κάποιες λάμψεις φωτός τις οποίες δεν μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν, όπως εξηγεί ο ειδικός. «Ο ασθενής πρέπει να διδαχθεί να βλέπει με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο σε σχέση με το παρελθόν». Ο καθηγητής σημειώνει ότι μέσα στο πρώτο έτος από την εμφύτευση οι ασθενείς εμφανίζουν συνεχή βελτίωση καθώς σιγά-σιγά μαθαίνουν να «διαβάζουν» τα φωτεινά σήματα που βλέπουν μέσω του συστήματος.
Αυτή τη νέα «ανάγνωση» των φωτεινών σημάτων μαθαίνει σιγά-σιγά και ο κ. Κωνσταντόπουλος, μαθαίνοντας συγχρόνως να… διαβάζει από την αρχή τον κόσμο που τον περιβάλλει. Τι προσέφερε αυτό το hi-tech σύστημα στον ασθενή; Μπορεί να ακούγονται λίγα για έναν άνθρωπο που δεν έχει αντιμετωπίσει πρόβλημα όρασης, ωστόσο για τον ίδιο είναι αρκετά. «Μπορώ πλέον να διακρίνω το φως του ήλιου ή το τεχνητό φως όταν ανάβει. Ωστόσο αν κοιτάζω μια φωτεινή πηγή για πολλή ώρα, αυτή χάνεται από μπροστά μου και χρειάζεται να πάρω το βλέμμα μου από το σημείο και να το επαναφέρω προκειμένου να “συναντήσω ξανά” το φως. Παράλληλα μπορώ να διακρίνω σκιές σε απόσταση ως και 4-5 μέτρων – δεν μπορώ βέβαια να δω εάν πρόκειται για άνδρα ή γυναίκα».
Η πορεία προς το φως απαιτεί όμως συνεχή προσπάθεια. Ο κ. Κωνσταντόπουλος κάνει κάθε εβδομάδα ασκήσεις με τους γιατρούς του όπως ο δρ Ντανιελί τόσο σε υπολογιστή όσο και σε εξωτερικούς χώρους ώστε να μάθει να αποκωδικοποιεί καλύτερα τις λάμψεις φωτός που βλέπει. Και ο κόπος φαίνεται να αποδίδει καρπούς, όπως επιβεβαιώνει ο ίδιος ο ασθενής. «Νομίζω ότι εμφανίζω κάποια βελτίωση. Εξασκούμαι ακόμη και στον δρόμο ώστε να αναγνωρίζω καλύτερα τα όσα διακρίνω γύρω μου».
Η βελτίωση όμως αυτή δεν σημαίνει και όραση, όπως την εννοούμε οι περισσότεροι. Μήπως λοιπόν όλα όσα έχουν γραφτεί το τελευταίο διάστημα στον παγκόσμιο Τύπο σχετικά με το Αrgus II και κάνουν λόγο για εμφύτευμα που χαρίζει το φως στους τυφλούς είναι υπερβολικά, ρωτήσαμε τον καθηγητή. «Φανταστείτε ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν έβλεπαν σχεδόν τίποτα.Υπό αυτήν την έννοια αποκτούν και πάλι όραση με το εμφύτευμα. Για παράδειγμα μπορούν να δουν πού βρίσκεται μια πόρτα ή ένα παράθυρο, μπορούν να δουν μεγάλα αντικείμενα χάρη στην αντίθεση του φωτός που δημιουργείται. Ορισμένοι ασθενείς μπορούν ακόμη και να αναγνωρίσουν κάποια γράμματα και αριθμούς. Πρόκειται πράγματι για πολύ περιορισμένη ικανότητα όρασης, ωστόσο πρέπει να αναφέρουμε ότι το σύστημα βρίσκεται στα πρώτα στάδια ανάπτυξής του και μελλοντικά αναμένουμε μέσω βελτιώσεων οι ασθενείς να αποκτήσουν πολύ καλύτερη όραση».
Σύμφωνα με τον δρα Ντανιελί η αμερικανική κατασκευάστρια εταιρεία τού Argus II, Second Sight, εργάζεται πυρετωδώς επάνω στη βελτίωση της συσκευής. Παράλληλα μια γερμανική εταιρεία που ονομάζεται Retinal Implant δοκιμάζει αυτή τη στιγμή σε ασθενείς μια δική της εμφυτεύσιμη συσκευή η οποία είναι μικρότερη σε μέγεθος και τοποθετείται κάτω από τον αμφιβληστροειδή. Οπως μάλιστα λέει ο δρ Ντανιελί, το ευρωπαϊκό αυτό «βιονικό μάτι» είναι πιθανόν να λάβει έγκριση κυκλοφορίας μέσα στο επόμενο διάστημα.
Επόμενος στόχος η ωχρά κηλίδα
Η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας αναμένεται να ανακουφίσει πολύ περισσότερους ασθενείς και με άλλες νόσους των οφθαλμών στα χρόνια που έρχονται, εκτιμά ο καθηγητής. «Εάν αποδειχθεί μακροπρόθεσμα η ασφάλεια της συσκευής, ελπίζουμε μελλοντικά ότι η χρήση της θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλες κατηγορίες ασθενών όπως αυτοί με εκφύλιση της ωχράς κηλίδας, η οποία αποτελεί την κύρια αιτία τύφλωσης ηλικιωμένων ατόμων στον δυτικό κόσμο. Με δεδομένο όμως ότι τα άτομα με εκφύλιση της ωχράς κηλίδας διαθέτουν καλή περιφερική όραση, το σύστημα πρέπει να τροποποιηθεί ώστε να μην πλήττεται η περιφερική όραση των συγκεκριμένων ασθενών».
Ο δρ Ντανιελί καταλήγει λέγοντας ότι το συγκεκριμένο εμφύτευμα αποτελεί «ένα μεγάλο βήμα εάν αναλογιστούμε ότι οι άνθρωποι που το φορούν ήταν τυφλοί και μπορούν πλέον να έχουν έστω και περιορισμένη όραση. Την ίδια στιγμή αποτελεί όμως ένα μικρό βήμα εάν λάβουμε υπόψη μας πόσα περισσότερα μπορούν να γίνουν για τη βελτίωσή του στο μέλλον».
Η τεχνολογία βοηθά τους τολμηρούς!
Ως μεγάλο βήμα που αποτελεί μόνο την αρχή για ακόμη μεγαλύτερα «βλέπει» το εμφύτευμα και ο κ. Κωνσταντόπουλος. Οπως τονίζει, ο τεχνητός αμφιβληστροειδής άλλαξε τη ζωή του προς το καλύτερο. «Εχω πολλούς φίλους και συγγενείς τους οποίους τώρα μπορώ να συναναστρέφομαι πιο εύκολα, γεγονός που μου δίνει ζωή». Ο εχθρός του καλού είναι όμως πάντα το καλύτερο. «Δεν έχω μάθει στη ζωή μου να παραιτούμαι ποτέ. Πιστεύω στην τεχνολογία και ελπίζω ότι θα προλάβω τις εξελίξεις με ακόμη πιο βελτιωμένες μεθόδους.Χωρίς δεύτερη σκέψη θα αφεθώ και πάλι στα χέρια της επιστήμης εάν εμφανιστεί κάτι καινούργιο. Αλλωστε έχω βάλει στόχο να δω το προσωπάκι τού 20μηνου εγγονού μου το οποίο δεν έχω δει ποτέ».
Ο 72χρονος έχει όμως και ένα μήνυμα να δώσει σε όλους τους ασθενείς με προβλήματα όρασης, το οποίο δείχνει στον συνομιλητή του εκείνο το άλλο, το εσωτερικό «φως» που τον λούζει: «Ολοι μας όταν μας συμβεί κάτι λέμε “γιατί σε εμένα;”. Η ερώτηση κατά τη γνώμη μου είναι “γιατί σε εμάς;”, αφού δεν είμαστε οι μόνοι που περνάμε δύσκολα. Ο καθένας πρέπει να αποδεχθεί αυτό που τον βρήκε και να μάθει να ζει με τον νέο του “σύντροφο”. Ειδικά σε ό,τι αφορά τα προβλήματα όρασης, εάν κάποιος παρουσιάσει μια τέτοια νόσο που του στερεί το φως δεν πρέπει να αφεθεί και να πιστέψει ότι είναι παράλυτος. Η επιστήμη προχωρά και δίνει ελπίδα, η οποία άλλωστε όπως λέμε “πεθαίνει τελευταία”. Αντί για άλλο σχόλιο θα σας επιστήσουμε την προσοχή στις φωτογραφίες αυτών των σελίδων που δείχνουν έναν άκρως ζωντανό άνθρωπο, γεμάτο ελπίδα. Εναν άνθρωπο που πριν από λίγα χρόνια δεν έβλεπε και σήμερα με τη βοήθεια της τεχνολογίας μπορεί να φτιάχνει τη στέγη του σπιτιού του μόνος του!
ARGUS II ΣΕ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΗ
Το Argus II είναι το μοναδικό εμφύτευμα που έχει μέχρι στιγμής λάβει έγκριση κυκλοφορίας για την αντιμετώπιση της τύφλωσης. Σύμφωνα με τους υπευθύνους της κατασκευάστριας εταιρείας του εμφυτεύματος Second Sight με έδρα στο Λος Αντζελες της Καλιφόρνιας με τους οποίους ήλθε σε επαφή «Το Βήμα» η συσκευή έλαβε έγκριση κυκλοφορίας τον περασμένο Φεβρουάριο στην Ευρώπη, ενώ θα γίνει αίτηση για έγκριση της κυκλοφορίας της και στις ΗΠΑ μέσα στο έτος – οι αρμόδιοι ελπίζουν ότι στην αρχή του 2012 το εμφύτευμα θα κυκλοφορήσει και στην αμερικανική αγορά. Μέχρι στιγμής το εμφύτευμα έχει τοποθετηθεί σε 30 ασθενείς παγκοσμίως στο πλαίσιο κλινικών δοκιμών – 16 εξ αυτών ήταν στην Ευρώπη και συγκεκριμένα σε δύο βρετανικά κέντρα, ένα γαλλικό και ένα ελβετικό (δεν συμμετείχε κέντρο από την Ελλάδα), και οι υπόλοιποι στις ΗΠΑ. Δεδομένα σχετικά με τις δοκιμές του Argus II που παρουσιάστηκαν τον περασμένο μήνα κατά τη διάρκεια του ετήσιου συνεδρίου της Ενωσης για την Ερευνα σχετικά με την Οραση και την Οφθαλμολογία (ARVO) στο Φορτ Λοντερντέιλ της Φλόριδας έδειξαν ότι όλοι οι συμμετέχοντες εμφάνισαν βελτίωση της κατάστασής τους, ενώ κάποιοι εξ αυτών ήταν σε θέση ακόμη και να αντιλαμβάνονται οκτώ διαφορετικά χρώματα. Ορισμένοι ασθενείς μπορούσαν επίσης να διαβάζουν προτάσεις που αποτελούνταν από τέσσερις λέξεις, ενώ η ταχύτητα της ανάγνωσης συνεχώς αυξανόταν – ένας από αυτούς μπορούσε να διαβάσει με ρυθμό των δέκα λέξεων το λεπτό.
Το σύστημα κοστίζει 73.000 ευρώ και μέχρι σήμερα έχει τοποθετηθεί δωρεάν σε όλους τους ασθενείς που συμμετείχαν στις δοκιμές. Οι υπεύθυνοι της Second Sight αναφέρουν ότι σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη κινούνται διαδικασίες κάλυψής του από τα Ταμεία και συμπληρώνουν ότι μέσα στο επόμενο διάστημα αναμένεται να έλθουν σε επαφή με περισσότερα ευρωπαϊκά κέντρα – όπως λένε υπάρχουν και κάποια ελληνικά που έχουν δείξει ενδιαφέρον για συνεργασία.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ Δ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ- Χειρουργός Οφθαλμίατρος (Ασκληπιού 14) 6974452181/2431023006 - Τρίκαλα 